پیشنهاد طرح جدیدی برای خرک سه‌تار، جهت رفع ناکوکیِ ناشی از عوامل آکوستیکی در جفت‌سیم سوم آن
پذیرفته شده برای ارائه شفاهی ، صفحه 1-10 (10)
کد مقاله : 1099-ISAV2022 (R1)
نویسندگان
موسیقی ایرانی، دانشکده موسیقی، دانشگاه هنر، کرج، ایران
چکیده
ساز «سه‌تار» از سازهای رایج در موسیقی ایرانی و تأثیرگذار در انتقال کارگان «موسیقی دستگاهی» از دوره قاجار تا کنون بوده است. از دیدگاه تاریخی به‌طورکلی سازهای موسیقی به مرور زمان، در پی انتظاراتی که نوازندگان و آهنگسازان برای ارتقای کیفیت اجرای آثار خود داشته‌اند، ناگزیر نیازمندِ تحولاتی در جهت رفع مشکلات ساختاری‌شان بوده‌اند. یکی از تغییراتی که بر روی ساز سه‌تار صورت گرفته است افزودن سیمی برای همراهی «سیم بم»ِ آن می‌باشد. نتیجه این کار افزایش طنین و نیز ایجاد کوک‌های متفاوت در این ساز بوده است. با افزودن این سیم در عین حال مشکلاتی در تولید صدا برای این ساز ایجاد شده است. این مشکل مربوط به ناکوکی میان سیم‌های بم و سیم افزوده‌شده در کنار آن می‌باشد. به این سیم، «مشتاق» یا «واخوان» گفته می‌شود. با پژوهش‌های انجام‌شده در زمینه آکوستیک سازها پدیده‌ای مهم که در جزئیات ساختاری سازها تأثیرگذار بوده ولی به علت ناآگاهی، اثرات آن دور از نظر مانده تحت نام «اینهارمونیسیتی» (inharmonicity)، کشف و ارائه شده است. این پدیده در اثر عدم پیروی صداهای هارمونیکِ یک صوت مرکب از ضرائب صحیح فرکانس پایه به وجود می‌آید. از طرف دیگر درک زیروبمی صدا توسط سیستم شنوایی انسان می‌تواند به واسطه این پدیده، صدایی متفاوت از فرکانس پایه را در ذهن تداعی کند. به هر روی در این پژوهش با شناخت عوامل اثرگذار بر اینهارمونیسیتی از جمله طول، قطر، جنس و کشش اعمالی بر سیم، به دنبال راهکاری برای رفع مشکل یادشده در ساز سه‌تار اقدام به محاسبه و طراحی خرک جدیدی شد. در این راستا برای جبران اینهارمونیسیتیِ موجود در سیمِ بم که به خاطر اختلاف زیاد قطر آن نسبت به سیم واخوان می‌باشد، تصمیم به افزودن طول سیم بم در محل خرک گرفته شد. برای این کار در ابتدا با تعریف معیاری برای ناکوکی میان سیم‌های سوم و چهارم و سپس محاسبات لازم برای خنثی‌نمودن این ناکوکی، اعدادی برای اضافه‌طولِ سیم بم به دست آمد. با اعمال این اختلافِ طولی در محل مربوط به سیم بم بر خرک، و اندازه‌گیری ناکوکی در این حالت جدید، دیده شد مقدار ناکوکی به کم‌تر از نصفِ مقدار قبل رسیده است که خوشبختانه پایین‌تر از حساسیت معمولِ شنوایی انسان در تشخیص زیروبمی صداها در اجرای یک ملدی‌ست. به هر روی هدف اصلی در این پژوهش بیان یک راهکار عملی در کاستن و یا رفع مشکل مذکور بوده و نه صرفاً رسیدن به یک عدد خاص، چه با پژوهش‌های بیشتر می‌توان به نتایج دقیق‌تری رسید.
کلیدواژه ها
موضوعات
مراجع
<p dir="rtl">1 .ح. مشحون، تاریخ موسیقی ایران، چاپ اول، انتشارات فرهنگ نشر نو، تهران، 1614.</p>
<p dir="rtl">2 .م. حنّانه، گامهای گمشده، پژوهشی در مبانی و مفاهیم موسیقی ایرانی، چاپ دوم، انتشارات سروش، تهران، 1383.</p>
<p dir="rtl">3 .ا. اطرایی و همکاران، سازشناسی ایرانی، چاپ سوم، سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، تهران، .1399</p>
<p dir="rtl">4 .س. سحابی، بررسی تأثیر احتمالی پدیدههای آکوستیکی و سایکوآکوستیکی در وضعیت خرک ساز کمانچه، نهمین کنفرانس بینالمللی آکوستیک و ارتعاشات، تهران، ایران، 3 و 4 دیماه 1398.</p>
<p dir="ltr">5. D. Howard, J. Angus, Acoustics and Psychoacoustics. Fifth Edition., Routledge, New York, 2017.</p>
<p dir="ltr">6. N. Fletcher, T. Rossing, The Physics of Musical Instruments. Second Edition, Springer Science+Business Media, New York, 1998.</p>
<p dir="ltr">7. T. Rossing, Springer Handbook of Acoustics. Springer Science+Business Media, New York, 2007</p>